Wszystko co musisz wiedzieć o mieście

Brzeg

POLSKA

Atrakcje

Brzeg to niesamowite miasto, z niezwykle dobrze zachowanym zamkiem inspirowanym Wawelem, niepowtarzalnym renesansowym ratuszem i kaplicą, w której niegdyś znajdowały się 22 sarkofagi piastowskie.

Ciekawostki

W Brzegu niemal każdy zna legendę ukazaną kiedyś na tajemniczej Czarnej Kamienicy. To właśnie tutaj miała miejsce jedna z brutalniejszych pacyfikacji w czasach PRL-u. W Brzegu można nawet... kupić kościół?

Historia

Historia Brzegu nierozerwalnie wiążę się z Dolnym Śląskiem, a konkretnie — z Legnicą. Oba miasta tworzyły najdłużej istniejące państwo rządzone przez Piastów. To także tutaj istnieje jeden z najstarszych odcinków polskiej kolei.

SPIS TREŚCI

Atrakcje

Ciekawostki

Historia

ATRAKCJE

Zamek i Muzeum Piastów Śląskich

Wstęp: 25 zł normalny, 18 zł ulgowy

To główna atrakcja Brzegu, dzięki której miasto zyskało sławę. Początki zamku sięgają XIII wieku, choć na przestrzeni wieków był wielokrotnie przebudowywany. Szczególnie istotna była przebudowa z XVI wieku, kiedy starano się nadać mu wygląd inspirowany krakowskim Wawelem. Niezwykłe wrażenie robi portal bramy wjazdowej — misternie zdobiony i pokryty licznymi rzeźbami nawiązującymi do historii Polski. Znajdują się na nim popiersia zarówno pierwszych władców kraju, jak i książąt śląskich.

W zamku mieści się Muzeum Piastów Śląskich, prezentujące głównie uzbrojenie, takie jak zbroje, tarcze, włócznie, czy miecze. Zwiedzający mogą również zobaczyć sarkofagi Piastów brzeskich oraz galerię obrazów. Ciekawą ekspozycją jest także wystawa Kresy. Ocalone wspomnienia, na której zgromadzono obiekty przywiezione z dawnych wschodnich terenów II Rzeczypospolitej.

Muzeum można zwiedzać indywidualnie, a dla chętnych dostępna jest opcja wypożyczenia audioprzewodnika. Zwiedzanie trwa około 1–1,5 godziny.

Kaplica świętej Jadwigi Śląskiej

Wstęp: Bezpłatny

Pochodząca z XIV wieku, kaplica świętej Jadwigi Śląskiej, to jeden z ciekawszych zabytków Brzegu. Niegdyś, znajdowało się tu mauzoleum Piastów brzeskich — odkryto łącznie 22 sarkofagi. Została niestety kilkukrotnie zniszczona, najpierw przez Prusaków w XVIII wieku, a później w trakcie II wojny światowej. W latach 60 zdecydowano się przenieść sarkofagi do przylegającego Muzeum Piastów Śląskich.

Brama Odrzańska

Wstęp: Bezpłatny

Brama Odrzańska, wzniesiona pod koniec XVI wieku, jest pozostałością dawnego systemu fortyfikacji. Prowadziła na drewniany most, który dziś zastąpiono nowoczesnym Mostem Piastowskim.

Brama zdobiona jest herbami książąt brzeskich, a na jej szczycie widnieje napis Verbum domini manet in aeternum — rodowe zawołanie tych książąt, które można przetłumaczyć jako Słowo Pana trwa na wieki.

Kościół świętego Mikołaja w Brzegu

Wstęp: Bezpłatny

Początki kościoła sięgają XIV wieku. Początkowo był świątynią katolicką, jednak już w XVI wieku został przekształcony na luterański i pozostawał nim aż do końca II wojny światowej. Niestety, wiele z drewnianych elementów budowli nie przetrwało wojennych zniszczeń.

Dziś kościół stoi na rozległym placu i jest jednym z największych obiektów tego typu na całym Śląsku.

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego

Wstęp: Bezpłatny

Kościół został zbudowany w XVIII wieku, niedaleko zamku piastowskiego. Wzniesiony przez jezuitów, miał na celu przywrócenie katolicyzmu w ówcześnie protestanckim mieście. Jego wnętrze jest równie imponujące jak fasada — niemal całe pokryte malowidłami, które nadają mu wyjątkowy charakter. Na szczególną uwagę zasługują XVIII-wieczne rzeźby Judy Tadeusza i Jana Nepomucena, które można zobaczyć przy wejściu do świątyni.

Rynek i ratusz

Wstęp: Bezpłatny

Na rynku znajduje się zabytkowy ratusz z XVI wieku, jeden z najcenniejszych przykładów architektury renesansowej w Polsce. Przetrwał stulecia, wychodząc obronną ręką nawet z burzliwego okresu II wojny światowej. Do dziś pełni funkcję siedziby władz miasta, a wewnątrz regularnie odbywają się wydarzenia kulturalne. Ratusz stanowi centralny punkt rynku, otoczonego urokliwymi kamienicami — zarówno nowoczesnymi, jak i liczącymi kilkaset lat.

Wieża mieszkalno-obronna

Wstęp: Bezpłatny

Na skrzyżowaniu ulic Długiej i Jabłkowej stoi z pozoru zwyczajna kamienica, która jednak kryje w sobie fascynującą historię. Jej integralną częścią jest XIII-wieczna wieża, wbudowana w miejską zabudowę. Do dziś można dostrzec jej oryginalne elementy, w tym obronne otwory strzelnicze. Choć nie pełni funkcji atrakcji turystycznej, pozostaje ciekawym punktem na mapie miasta. Obecnie mieści się w niej biuro podróży.

Kościół świętego Mikołaja

Zamek i Muzeum Piastów Śląskich

Wnętrze kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Świętego

Wieża obronno-mieszkalna

Wejście do zamku piastowskiego

Brama Odrzańska

Ratusz

Sarkofagi książąt brzeskich

CIEKAWOSTKI

Kościół na sprzedaż

Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Brzegu to zabytkowy kościół pochodzący z XIII wieku, najstarszy kościół w mieście. Początkowo był własnością Franciszkanów, jednak wraz z nadejściem reformacji luterańskiej doszło do jego sekularyzacji. Franciszkanie opuścili Brzeg, natomiast budynek kościoła został przejęty przez miasto. Nową funkcją budowli stało się przechowywanie w nim broni. Później stał się lokalnym magazynem, a w XX wieku znajdował się tam sklep meblarski.

Budynek ciężko przetrwał powódź tysiąclecia z 1997 roku. Aktualnie pozostaje zrujnowany, jednak ostało się wiele historycznych części, jak sklepienie z 1500 roku. Przy badaniach archeologicznych odnaleziono też dawną podłogę z XIV i XIII wieku.

W 2003 roku, władze miasta zdecydowały się przekazać obiekt archidiecezji wrocławskiej, za symboliczną złotówkę. Liczono, że świątynia zostanie odbudowana i najstarszy kościół w Brzegu dalej będzie służyć wiernym. Mimo otrzymania dotacji, władze kościelne zdecydowały się jednak kościół… sprzedać. W 2022 wystawiono go za cenę 2,5 miliona złotych.

Najbrutalniejszy protest PRL-u

W komunistycznej Polsce dochodziło do wielu starć między władzą a Kościołem. Szczególnie newralgicznym momentem był rok 1966, kiedy przygotowywano się do obchodów 1000-lecia powstania państwa polskiego. Komunistyczna władza zezwalała na sekularną celebrację, starając się jednak uniemożliwić tą kościelną. To dla wielu było nie do pomyślenia, jako że obchodzono przecież rocznicę przyjęcia chrztu. Szczególnie uparty okazał się brzeski proboszcz, ks. Kazimierz Makarski.

Chcąc złamać jego opór, komuniści zamierzali zająć budynek, w którym mieszkali księża i odbywały się katechezy. Proponowano, że odstąpią od tych planów, jeśli Kościół zrezygnuje z obchodów 1000-lecia powstania Polski. Ks. Makarski oczywiście odmówił, więc władze zaczęły sprowadzać milicję, by zająć budynek siłą.

W odpowiedzi mieszkańcy Brzegu wyszli na ulice. Rozegrała się prawdziwa bitwa z oddziałami ZOMO, która objęła całe miasto i trwała aż do wieczora. Budowano barykady, w funkcjonariuszy rzucano kamieniami i różnymi przedmiotami. Wyrywano kostkę brukową, by bronić się przed milicyjnymi pałkami. ZOMO w odpowiedzi wyciągało z tłumu ludzi, których następnie publicznie i brutalnie bito. W wyniku tych wydarzeń wiele osób zostało też skazanych. Na ks. Makarskiego nałożono sporą grzywnę, którą jednak spłacił w tydzień przy pomocy mieszkańców.

Całe zajście przeszło do historii jako wydarzenia brzeskie i uznawane jest za najbrutalniejszą akcję pacyfikacyjną w latach 1956–1968.

Pomnik, który pił z młodzieżą

Niestandardową atrakcją Brzegu może wydawać się pomnik Pijącej Dziewczyny. Oryginalną rzeźbę ustawiono w mieście już w 1910 roku, a jej autorem był niemiecki artysta tworzący także w Austrii, Niemczech i Włoszech. Pomnik stał się jednym z symboli Brzegu, natomiast wśród ówczesnej młodzieży tradycją stało się dolewanie alkoholu do misy trzymanej przez dziewczynę. Niestety, po II wojnie światowej posąg zaginął. Nigdy nie został odnaleziony, jednak z inicjatywy miasta w 2023 roku odtworzono popularną figurę. Obecnie można ją podziwiać w Parku Centralnym, niedaleko centrum.

Legenda Czarnej Kamienicy

Jeszcze do niedawna charakterystycznym budynkiem Brzegu była Czarna Kamienica. Na jej fasadzie znajdował się wyblakły obraz, przedstawiający pewną historię.

Był to rok 1704, a w czarnej kamienicy znajdowała się wtedy winiarnia, gdzie pracowała Zuzanna, młoda dziewczyna. Gospodarz chwalił ją głośno, mówiąc że odwagą może przewyższyć niejednego mężczyznę. Wśród gości był kat, który kpiąco zapytał ją, czy odważy się pójść samotnie nocą po rękawice, które zostawił w pustej i zamkniętej szubienicy. Dziewczyna bez wahania przyjęła wyzwanie, wzięła klucz i wyruszyła, nie biorąc nawet latarni. Na miejscu zauważyła objuczonego konia i otwarte drzwi, ale mimo przerażenia weszła do środka, zabrała rękawice, a następnie wskoczyła na konia i pognała do miasta.

Nie wiedziała jednak, że szubienica służyła okolicznym bandytom za nocną kryjówkę. Usłyszawszy galop konia, rabusie ruszyli za nią w pościg, myśląc, że to ich zwierzę. Zuzannie udało się w ostatniej chwili wjechać do miasta przez otwartą jeszcze bramę i wrócić do winiarni. Po oddaniu rękawic i odebraniu zapłaty, w siodle konia znaleziono kosztowności — łupy po napadzie. Ponieważ nie udało się ustalić właściciela, cały majątek przypadł Zuzannie.

Po kilku dniach, do winiarni przybyło kilku mężczyzn — bandytów, którzy chcieli odzyskać skradzione dobra. Udając klientów zamówili butelkę wina. Jednak gdy dziewczyna zeszła do piwnicy, ci podążyli za nią.  Zuzanna jednak szybko zdmuchnęła świecę, ukryła się, a następnie zamknęła ich w podziemiach i wezwała pomoc. Pachołkowie pojmali przestępców, którzy zostali skazani na śmierć.

Mimo, że czarna kamienica nie przetrwała próby czasu, legenda o Zuzannie ciągle pozostaje żywa w pamięci mieszkańców miasta.

Tam, gdzie sklepienie staje się niebem

Z Brzegiem związana jest jeszcze jedna ciekawa postać — Johann Kuben. Był to XVIII-wieczny artysta, najwybitniejszy na Śląsku przedstawiciel malarstwa kwadraturowego, który znacząco przyczynił się do rozpowszechnienia tego stylu w regionie. Malarstwo kwadraturowe to specyficzna technika zdobienia wnętrz obiektów sakralnych w sposób trójwymiarowy, mający na celu stworzenie iluzji powiększenia przestrzeni. Johann, mimo że tworzył w różnych miastach Śląska, zdecydował się związać swój los z Brzegiem na całe 17 lat. W tym czasie ozdobił m.in. ołtarz kościoła Podwyższenia Krzyża.

Miejsce dawnej czarnej kamienicy (drugi budynek od prawej)

Kościół Piotra i Pawła

Tablica upamiętniająca wydarzenia brzeskie

HISTORIA

Czy Brzeg jest starszy, niż sądzimy?

Pochodzenie nazwy miasta jest tak oczywiste, jak mogłoby się wydawać. Brzeg, wzmiankowany już w 1250 roku w łacińskim dokumencie, figurował pod nazwą Alta ripa, co można przetłumaczyć jako wysoki brzeg. Zarówno łacińska jak i polska nazwa nawiązują do położenia miasta przy brzegu rzeki.

Istnieje teoria, że Brzeg jest znacznie starszy, niż powszechnie się uważa. Zwolennicy tej hipotezy wskazują na mapę greckiego uczonego Klaudiusza Ptolemeusza. Jednak mapa ta zawiera liczne błędy i niedokładności, co utrudnia precyzyjne umiejscowienie znajdujących się na niej miejscowości. Obecnie uważa się, że nazwa Budorigum, widniejąca na mapie, odnosi się raczej do terenów dzisiejszego Wrocławia.

Narodziny księstwa brzeskiego

Brzeg jest jednym z najstarszych miast Śląska. Pierwsze przywileje miejskie otrzymał już w 1248 roku, w czasach rozbicia dzielnicowego w Polsce. Był to okres, w którym władzę nad poszczególnymi ziemiami sprawowali coraz bardziej niezależni książęta.

Na początku XIII wieku Brzeg należał do księstwa wrocławskiego. Dopiero w 1311 roku wyodrębniło się księstwo brzeskie ze stolicą w Brzegu. Było to konsekwencją rządów Henryka III Rozrzutnego, który, próbując prowadzić ambitną politykę zagraniczną, doprowadził do kryzysu finansowego. W obliczu problemów lokalni możni zmusili go do podzielenia się władzą z braćmi. W wyniku tego podziału Henryk został pierwszym księciem Brzegu, a jego bracia objęli rządy we Wrocławiu i Legnicy.

Najmniejsza część wielkiego księstwa

Brzeg był najmniejszą i najbiedniejszą częścią dawnego księstwa wrocławskiego. Trudna sytuacja polityczna księcia Henryka zmusiła go w 1329 roku do złożenia dziedzicznego hołdu Janowi Luksemburskiemu — królowi Czech, cesarzowi Niemiec i jednemu z najpotężniejszych władców średniowiecznej Europy. Znaczyło to, że następcy księcia również będą znajdować się w czeskiej strefie wpływów. Nie był to przypadek odosobniony, ponieważ w tym okresie wszyscy Piastowie Śląscy podporządkowali się Janowi Luksemburskiemu.

W połowie XIV wieku miasto zaczęło się dynamicznie rozwijać. Rozbudowano zamek książęcy, przebudowano ratusz i odnowiono kościół św. Mikołaja. W 1390 roku prowadzono nawet pierwsze badania archeologiczne na terenie dawnego grodziska kasztelańskiego w Ryczynie.

Księstwo w spadku, miasto w ogniu

Pomimo podziału państwa przez Henryka III Rozrzutnego, Brzeg nadal pozostawał silnie związany z Legnicą. Jego brat, który objął rządy w Legnicy, okazał się jeszcze gorszym władcą i szybko został obalony. Od 1338 roku zarówno w Brzegu, jak i w Legnicy rządzili synowie Henryka.

Sytuacja zmieniła się w 1419 roku, gdy w Legnicy władzę objął Wacław II. Był on jednak szkolony na duchownego i bardziej skupiał się na swoim powołaniu niż na rządzeniu. W konsekwencji od razu przekazał księstwo swojemu kuzynowi z Brzegu — Ludwikowi II. W ten sposób powstało księstwo legnicko-brzeskie.

Niestety, XV wiek nie był łaskawy dla Brzegu. Miasto zostało spalone podczas wojen husyckich, w 1443 roku nawiedziło je trzęsienie ziemi, powodując liczne zniszczenia, a w 1473 susza doprowadziła do klęski głodu i problemów z wodą. Te wydarzenia znacząco osłabiły pozycję ekonomiczną miasta.

Gdy Brzeg stał się renesansową perłą

Sytuacja zmieniła się wraz z dojściem do władzy Fryderyka II. W obliczu zagrożenia tureckiego rozpoczął on rozbudowę miejskich fortyfikacji, wzmacniając mury obronne i przebudowując zamek. Udało mu się także poszerzyć terytorium księstwa poprzez zakup ziem na południu.

Jedną z najważniejszych decyzji Fryderyka II było przejście na protestantyzm. W jego wyniku zburzono najstarszy kościół katolicki w mieście oraz rozebrano klasztor i kościół dominikański. Po jego śmierci księstwo ponownie podzielono — Jerzy II objął rządy w Brzegu, a jego brat osiadł w Legnicy.

Jerzy II dorównał swojemu ojcu pod względem wybitnych osiągnięć. To za jego panowania ukończono przebudowę zamku, nadając mu renesansowy charakter, a także przekształcono ratusz, który zyskał swój obecny, unikatowy wygląd. Jerzy II ufundował również Gimnazjum Piastowskie, wzorowane na podobnej instytucji we Wrocławiu, co uczyniło Brzeg jednym z najważniejszych ośrodków oświatowych na Śląsku.

W XVI wieku miasto stało się także istotnym centrum handlowym. Organizowano tu wielkie targi bydła, na które sprowadzano zwierzęta nawet z odległych kresów Rzeczypospolitej, by następnie sprzedawać je na rynki niemieckie.

Wojna, zjednoczenie i upadek średniowiecznej dynastii

Na krótki moment księstwa brzeskie i legnickie ponownie się połączyły po bezdzietnej śmierci księcia legnickiego, jednak już w 1602 roku zostały ponownie rozdzielone. Początek XVII wieku zwiastował także wybuch wojny trzydziestoletniej — jednego z największych konfliktów militarnych w Europie, w którym protestanci i katolicy walczyli o dominację w znanym sobie świecie.

Brzeg, podobnie jak reszta Śląska, pozostawał lennem Czech, gdzie władzę sprawowali austriaccy Habsburgowie — liderzy obozu katolickiego. Doprowadziło to do ataków wojsk protestanckich na śląskie księstwa. W 1642 roku Brzeg został oblężony przez Szwedów, jednak dzięki wcześniejszym modernizacjom udało się obronić miasto.

Ostatnie w historii połączenie księstw brzeskiego i legnickiego nastąpiło w 1664 roku. Stało się to po śmierci dwóch z trzech braci Piastowskich, którzy nie pozostawili po sobie potomków. Władzę objął Chrystian Legnicki, a po nim jego jedyny syn, Jerzy Wilhelm Legnicki. Przygotowywany od dziecka do roli władcy, wyróżniał się wykształceniem i sprawnością. Niestety, zmarł niespodziewanie w wieku zaledwie 15 lat w 1675 roku. Był ostatnim piastowskim księciem w historii i nie pozostawił po sobie następców.

Prusacy, Rosjanie, Napoleon — wojny w Brzegu

Habsburgowie przejęli bezpośrednią władzę nad księstwem, co zapoczątkowało okres intensywnej rekatolizacji. Do Brzegu sprowadzono jezuitów i kapucynów, którzy wznieśli nowe świątynie, w tym kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego.

Brzeg nie pozostał jednak długo w rękach Austriaków. W XVIII wieku odbyła się seria wojen między Monarchią Habsburgów, a rosnącymi w siłę Prusami. Ten okres zapisał się w historii jako wojny śląskie. W wyniku walk, w 1741 roku, Prusacy zbombardowali Brzeg, częściowo niszcząc zamek Piastowski. Po wojnie miasto stało się częścią królestwa Prus. Nie oznaczało to jednak trwałego pokoju — zaledwie 20 lat później Brzeg znowu był ostrzelany — tym razem przez Rosjan w trakcie wojny siedmioletniej.

Ostateczny kres roli Brzegu jako strategicznej twierdzy przyniosły wojny napoleońskie. W 1807 roku, po zajęciu miasta przez sprzymierzone z Napoleonem wojska bawarskie, rozkazano zburzyć mury miejskie. Nawet po klęsce Francuzów obwarowań już nie odbudowano, a ich miejsce zajęły parki i promenady.

Brzeg w epoce kolei i germanizacji

Mimo panowania pruskiego miasto zyskało kilka istotnych modernizacji. Już w 1748 roku na Odrze wybudowano pierwszą śluzę. W 1819 roku założono jedną z pierwszych na Śląsku publicznych kas oszczędności, a w 1842 roku do Brzegu doprowadzono linię kolejową łączącą miasto z Wrocławiem — najstarszy fragment kolei na ziemiach polskich. W kolejnych latach przedłużono ją również na Górny Śląsk.

W drugiej połowie XIX wieku Brzeg rozwijał się dynamicznie. W ciągu kilkudziesięciu lat populacja miasta potroiła się, co doprowadziło do wydzielenia Brzegu jako osobnej jednostki administracyjnej.

Warto wspomnieć o sytuacji Polaków w Brzegu. W czasach księstwa brzeskiego język polski wciąż dominował, mimo przewagi Niemców na Dolnym Śląsku. Polskie elementarze były wydawane jeszcze na przełomie XVIII i XIX wieku, a w 1859 roku ukazał się Kancjonał brzeski — zbiór pieśni religijnych w języku polskim. Jednak pruscy władcy konsekwentnie prowadzili politykę germanizacji, a wraz z nią narastał niemiecki nacjonalizm.

Brzeg pod bombami i butem władzy

Pierwsza wojna światowa pogorszyła sytuację ekonomiczną Brzegu. Nawet po jej zakończeniu miasto nie odzyskało dawnej świetności — utrata części Górnego Śląska na rzecz odrodzonej Polski oraz nowe granice utrudniające handel doprowadziły do wzrostu bezrobocia i biedy. W latach 30. XX wieku wprowadzano ideologię nazistowską, wymuszając poparcie dla reżimu. Wybuch II wojny światowej tylko pogłębił trudności mieszkańców.

Największe zniszczenia w historii miasta przyniósł jednak sam koniec wojny. Wkraczające wojska sowieckie niemal zrównały Brzeg z ziemią — aż 70% zabudowy zostało zniszczone. Po wojnie miasto zasiedlili m.in. Polacy przesiedleni z Kresów Wschodnich.

W latach 60. rozpoczęto odbudowę Brzegu. Odrestaurowano wiele zabytków oraz odbudowano dawne fabryki. Jednak ten okres to także jedno z brutalniejszych starć komunistycznej władzy z obywatelami, znane jako pacyfikacja brzeska.

Po upadku PRL-u Brzeg odzyskał swój piastowski charakter. Dziś stanowi ważny ośrodek kulturalny z unikatowymi w skali kraju zabytkami.

BĄDŹ NA BIEŻĄCO

Oko na Świat © Artur Gołębiowski