Wszystko co musisz wiedzieć o mieście
Pszczyna
POLSKA
Atrakcje
Pszczyna to prawdziwa ukryta perła Śląska. Tutejszy zamek zachwyca oryginalnym, zachowanym wnętrzem, unikalnym w skali całej Europy. Otaczające go rozległe parki, w połączeniu z zabytkową architekturą, nadają miastu niepowtarzalny klimat.
Ciekawostki
Pszczyna była źródłem inspiracji dla jednego z najwybitniejszych muzyków XVIII wieku. Według legendy to właśnie tutaj zatrzymano uciekającego z Polski króla. Pszczyna też... uratowała polską populację żubrów?
Historia
Historia Pszczyny wyróżnia się na tle otaczających ją miast. Aż do II wojny światowej miastem rządzili lokalni książęta, którzy aktywnie wspierali rozwój lokalnej architektury, sztuki i muzyki.
SPIS TREŚCI
ATRAKCJE
Muzeum Zamkowe w Pszczynie
Wstęp: Sale: 38 zł normalny, 22zł ulgowy; Zbrojownia: 10 zł normalny, 8 zł ulgowy; Dodatkowe wystawy: 10 zł normalny, 8 zł ulgowy
Szacuje się, że pierwszy zamek piastowski w Pszczynie powstał już w XII wieku. Jednak po licznych przebudowach jego średniowieczny charakter zanikł, ustępując miejsca XIX-wiecznemu neobarokowemu pałacowi, który jeszcze do niedawna należał do książąt von Pless. Dziś pełni funkcję muzeum i uchodzi za jeden z najcenniejszych zabytków architektury rezydencjonalnej w Polsce. Jest także jednym z siedmiu cudów architektury śląskiej. Zwiedzający mogą odkrywać bogato zdobione sale z pomocą audioprzewodnika, który przybliża historię oraz przeznaczenie oryginalnych przedmiotów znajdujących się w ekspozycji.
Za dodatkową opłatą można zwiedzić zbrojownię, gdzie prezentowane są różnorodne zbiory uzbrojenia — zarówno europejskiego, jak i dalekowschodniego. Muzeum oferuje także dostęp do specjalnych wystaw, takich jak Znane i nieznane oraz Galeria portretów, które pozwalają lepiej poznać historię rodu i samej rezydencji. Inną opcją jest kupienie biletu na wystawę w okresowo otwartych Stajniach Książęcych, które pełnią rolę galerii sztuki.
Pokazowa Zagroda Żubrów
Wstęp: 26 zł normalny, 20 zł ulgowy (łączony ze skansenem 36 zł normalny, 28 zł ulgowy)
Pokazowa Zagroda Żubrów to jedna z ciekawszych atrakcji pszczyńskiego parku. Oprócz głównej atrakcji, którą są żubry, można tu spotkać także inne zwierzęta, takie jak jelenie, sarny czy daniele. Warto przed wejściem zapytać o porę karmienia, ponieważ to najlepsza okazja, by zobaczyć te majestatyczne stworzenia z bliska. Na terenie obiektu znajduje się również niewielkie muzeum, w którym można dowiedzieć się więcej o lokalnej faunie.
Zagroda Wsi Pszczyńskiej
Wstęp: 20 zł normalny, 16 zł ulgowy (łączony z zagrodą żubrów 36 zł normalny, 28 zł ulgowy)
Położony w Parku Dworcowym skansen Zagroda Wsi Pszczyńskiej prezentuje kilkanaście zabytkowych obiektów architektury drewnianej. Oprócz stodół i szop szczególnie interesujące są młyn wodny oraz XVIII-wieczny spichlerz dworski. Do wielu budynków można wejść, a dźwiękowe imitacje codziennych czynności nadają temu miejscu wyjątkowy klimat.
Muzeum Militarnych Dziejów Śląska Dom Ogrodnika
Wstęp: Bezpłatny
To niewielkie muzeum dla pasjonatów historii. Przedstawia ekspozycje od neolitu, aż do czasów współczesnych. Czas zwiedzania szacuje się na 30-45 minut, a po wcześniejszym uzgodnieniu można skorzystać z oprowadzania przez przewodnika.
Kościół pw. Wszystkich Świętych
Wstęp: Bezpłatny
To najstarszy kościół w mieście, wzmiankowany już w XIV wieku. Mocno ucierpiał w XVIII-wiecznym pożarze, po którym został niemal całkowicie przebudowany. Co ciekawe, pod kościołem znajdują się sarkofagi dawnych władców Pszczyny z dynastii von Promnitz. Odkryto 13 takich obiektów, datowanych na XVI–XVII wiek. W 2023 roku sarkofagi były prezentowane w Muzeum Zamkowym, jednak docelowo prowadzi się prace w celu przystosowania podziemi kościoła do zwiedzania.
Kościół Wszystkich Świętych służy także jako sala koncertowa. Odbywają się tu koncerty organowe, wielkopostne i bożonarodzeniowe.
Kościół Ewangelicko-Augsburski
Wstęp: Bezpłatny
Ten zdobiony kościół, wyposażony w portal i kolumny, był pierwszym luterańskim kościołem w Pszczynie. Powstał w XVIII wieku na skutek starań rodziny von Promnitz. Wewnątrz znajduje się ołtarz z obrazem Wniebowstąpienie Pana Jezusa. Naprzeciwko ambony można znaleźć herb rodziny von Hochberg, późniejszych władców Pszczyny.
Rynek w Pszczynie
Wstęp: Bezpłatny
To centrum miasta. W pobliżu rynku znajdują się niemal wszystkie ważniejsze budowle, takie jak Muzeum Zamkowe i pszczyńskie kościoły. Warto także wspomnieć o znajdującym się tam zabytkowym ratuszu, pochodzącym jeszcze z XVII wieku. Kilkukrotnie przebudowywany, obecnie ma styl renesansowy. Na rynku odbywają się również lokalne wydarzenia, takie jak koncerty, a zimą działa tam lodowisko.
Pszczyna
Zagroda Wsi Pszczyńskiej
Rynek
Wnętrze Kościoła pw. Wszystkich Świętych
Stajnie w Pszczynie
Wnętrze zamku w Pszczynie
CIEKAWOSTKI
Na skraju wymarcia
Żubry są zwierzętami kojarzonymi ze wschodnimi lasami Polski. Skąd więc żubr wziął się w parku w Pszczynie i w jaki sposób uratował swój cały gatunek? Wszystko zaczęło się jeszcze 1865 roku, kiedy książę Jan Henryk XI Hochberg von Pless wymienił 20 jeleni na 4 żubry z Puszczy Białowieskiej. Przywieziono je na cele łowieckie, jako że Hochbergowie byli fanami polowań, a organizowane przez nich polowania były znane na całe Prusy — uczestniczyli w nich ówcześni władcy. Żubry przyjęły się w Pszczynie i nawet po upływie 150 lat przetrwały w lokalnym parku.
Jednak Puszcza Białowieska nie miała tyle szczęścia. Po pierwszej wojnie światowej ich populacja została wybita. Było to na skutek kłusownictwa i działań wojennych na terenie wschodniej Polski. Próbowano przywrócić populacje przez sprowadzenie żubrów zza granicy — bezskutecznie. Jednak okazało się, że w Polsce ciągle żyją trzy żubry, właśnie w parku Pszczyńskim. Dzięki nim udało odnowić się populację we wschodniej Polsce, gdzie ich liczba sięga już 2000, co sprawia, że w Polsce znajduje się aż 25% światowej populacji tego dumnego gatunku.
Perła architektury śląskiej
Wpisanie zamku w Pszczynie na listę 7 Cudów Architektury Województwa Śląskiego jest niecodziennym wyróżnieniem, więc warto o nim wspomnieć jeszcze raz. Plebiscyt został zorganizowany w 2009 i głosowało w nim kilkadziesiąt tysięcy osób. Zamek w Pszczynie stanął obok takich obiektów jak Spodek w Katowicach, czy Tyskiego Browaru, wybijając się na tle pozostałych 76 zgłoszonych obiektów.
Zamek w Pszczynie zawiera nawet 80% oryginalnego wyposażenia z XIX i XX wieku, co czyni go jednym z nielicznych zamków w całej Europie, które zachowały swoje historyczne wnętrze.
Dziedzictwo księżnej Pszczyny
Jedną z najciekawszych postaci związanych z Pszczyną jest księżna Daisy Hochberg von Pless. Pochodząca z Wielkiej Brytanii arystokratka zamieszkała w Pszczynie po ślubie. Pozostawiła po sobie trwały ślad, angażując się w działalność charytatywną — organizowała koncerty dobroczynne, przyjęcia bożonarodzeniowe dla ubogich oraz otworzyła szkołę dla dzieci z niepełnosprawnościami. Z jej inicjatywy oczyszczono rzekę w Wałbrzychu, a tamtejszym pracującym matkom zapewniono darmowe racje pasteryzowanego mleka dla niemowląt. Wielokrotnie walczyła z systemem, by poprawić los zwykłych ludzi.
Gdy wybuchła I wojna światowa, natychmiast wstąpiła do Czerwonego Krzyża jako pielęgniarka. Niestety, w latach 30 jej stan zdrowia się pogorszył. Ze względu na brytyjskie pochodzenie była postrzegana jako potencjalna szpiegini, przez co naziści zmusili ją do przeprowadzki do Wałbrzycha, gdzie musiała codziennie się meldować. Mimo choroby nadal pomagała innym, wysyłając paczki żywnościowe do więźniów obozu koncentracyjnego. Zmarła w 1943 roku i została pochowana w Książu.
Po upadku komunizmu postać księżnej Daisy powróciła do kultury popularnej, pojawiając się w filmach i serialach. W Pszczynie, w dniach 23–25 maja, odbywają się Daisy Days, podczas których odbywają się koncerty, prelekcje, czy różnego rodzaju pokazy. Inną formą upamiętnienia jest Herbaciarnia Daisy, położona w malowniczym parku w Pszczynie. To niewielki XIX-wieczny budynek, w którym można napić się herbaty lub kawy. Co ciekawe służył właśnie arystokracji i jest na tyle stary, że niewykluczone, że sama księżna Daisy niegdyś piła tam herbatę.
Śladami ucieczki pierwszego króla elekcyjnego
Jedna z miejscowych legend jest związana z niepozorną kapliczką na obrzeżach Parku Pszczyńskiego. Pochodzi najprawdopodobniej z XVIII wieku i ma upamiętniać pierwszego elekcyjnego króla Polski. Historia ma miejsce w XVI wieku kiedy, po bezdzietnej śmierci ostatniego Jagiellona, polska szlachta głowiła się kto powinien zostać następcą tronu. Wybór padł na młodego Henryka Walezego, pochodzącego z Francji. Jednak Henryk okazał się kandydatem kiepskim. Nie był zainteresowany polską polityką, nie rozumiał tutejszych tradycji, a nawet nie mówił po polsku.
Dlatego, gdy tylko zmarł jego brat, uciekł z Krakowa chcąc przejąć władzę we Francji. Za nim od razu wyruszyła polska szlachta. Wedle legendy, to właśnie na granicy Pszczyny miał go dogonić podkomorzy nadworny koronny, który błagał króla o powrót na Wawel. Henryk miał jedynie rzucić słowa: Bądź Wola Twoja! i pognać dalej na zachód. To właśnie w tym miejscu stoi dziś kapliczka, która znana jest jako kapliczka Bądź Wola Twoja.
Miejsce, gdzie Telemann spotkał Mazurka
W Pszczynie od lat odbywa się wydarzenie znane jako Wieczory u Telemanna — międzynarodowy festiwal muzyczny poświęcony pamięci słynnego niemieckiego kompozytora. Georg Philipp Telemann, żyjący na przełomie XVII i XVIII wieku, skomponował ponad 3000 utworów i cieszył się ogromną sławą w całej Europie. Niektórzy twierdzą nawet, że przewyższał popularnością samego Bacha.
Telemann fascynował się muzyką ludową, a szczególnie polską jej odmianą. W związku z tym spędzał wiele czasu w Pszczynie, gdzie na dworze hrabiów Promnitzów pełnił funkcję kapelmistrza. Miasto stało się dla niego ważnym miejscem, które niejednokrotnie inspirowało jego twórczość.
Zamek, który zatopił Rzeszę
Niewielu wie, że jedna z kluczowych decyzji, która przyczyniła się do porażki Niemiec i Austro-Węgier w I wojnie światowej, zapadła właśnie w Pszczynie. W 1917 roku, w dzisiejszym Muzeum Zamkowym, w gabinecie owalnym odbyła się strategiczna konferencja wojskowa z udziałem cesarzy Wilhelma II i Karola I.
Wilhelm II, który przewodził Niemcom, poinformował o rozpoczęciu pełnej wojny podwodnej. Ta decyzja miała na celu odcięcie zaopatrzenia do Wielkiej Brytanii i Francji. Sprawiło to jednak, że ma celowniku znalazły się także okręty amerykańskie. W efekcie wywołało to antyniemieckie nastroje w Stanach Zjednoczonych, które trzy miesiące później przystąpiły do wojny po stronie aliantów, przechylając szalę zwycięstwa na ich korzyść.
Kapliczka „Bądź Wola Twoja”
Zamek w Pszczynie
Gabinet Owalny
Żubr w Pszczynie
HISTORIA
Pszczyna — miasto o wielu korzeniach
Pochodzenie nazwy „Pszczyna” wciąż pozostaje przedmiotem dyskusji. Jedna z teorii sugeruje, że wywodzi się ona od słowa plszczyna, oznaczającego podmokłe tereny, obfitujące w rzeki i rozlewiska. Inna hipoteza zakłada, że nazwa miasta pochodzi od rzeki Błszczynki, której nazwa z czasem przekształciła się w Pszczynkę. Słowo błszczynka mogło pierwotnie oznaczać „błyszcząca”.
Dawniej sądzono, że zamek i miasto powstały już w XI wieku. Obecnie jednak datuje się początki Pszczyny dopiero na początek XIV wieku. W tym okresie leżała ona w granicach księstwa opolsko-raciborskiego, utworzonego w wyniku rozbicia dzielnicowego. Przez długi czas jej historia była ściśle związana z pobliskim Raciborzem.
Kobieta, która zmieniła Pszczynę
Kluczowym momentem w historii nie tylko Pszczyny, ale i całego Śląska, było złożenie hołdu królowi Czech przez książąt śląskich w 1327 roku. Wydarzenie to sprawiło, że Śląsk definitywnie odłączył się od Polski i przeszedł pod zwierzchnictwo Czech.
Kilka lat później, po bezpotomnej śmierci księcia Raciborza, to właśnie król Czech wyznaczył jego następcę. W ten sposób władzę w księstwie raciborskim objęła dynastia Przemyślidów, która odegrała kluczową rolę w dziejach Pszczyny.
Najważniejszym okresem były rządy Jana II Żelaznego. To właśnie on, w 1407 roku, wyodrębnił pierwsze księstwo pszczyńskie i przekazał je swojej żonie, Helenie Korybutównie – pierwszej księżnej Pszczyny. Helena poważnie podeszła do swojej roli — to za jej sprawą wzniesiono zamek pszczyński, miasto otoczono wałami ziemnymi, a także wykopano fosę. Jako księżna aktywnie angażowała się również w dyplomację, utrzymując kontakty z innymi księstwami.
Narodziny Wolnego Państwa Stanowego
Śmierć Heleny wprowadziła księstwo w stan chaosu. W wyniku intryg kilkukrotnie zmieniało właściciela, dopóki nie została wykupione przez Kazimierza II, księcia Cieszyna. Miasto zawdzięcza mu między innymi odnowieniem praw miejskich. Był ostatnim piastowskim władcą miasta, ponieważ w 1517 roku zdecydował się sprzedać je rodzinie Thurzo.
W ten sposób powstało Pszczyńskie Wolne Państwo Stanowe. Jako, że ziemie Śląska już wcześniej były inkorporowane do Rzeszy Niemieckiej, Pszczyna była traktowana jako część Niemiec.
Nie zatrzymało to jednak handlowania państwem, które w 1548 roku kupił Baltazar Promnitz. Ród Promnitzów, wywodzący się z Wrocławia, był jednym z najbogatszych na Śląsku i to właśnie z nim związała się przyszłość Pszczyny.
Protestanci i katolicy
Zaledwie kilka lat po przejęciu władzy przez ród Promnitzów w Pszczynie wprowadzono luteranizm. Nawracanie ludności nie zawsze odbywało się pokojowo — czasem stosowano przymus. Pod koniec XVI wieku większość kościołów w obrębie ziemi pszczyńskiej należała już do protestantów.
Początek XVII wieku to okres wojny trzydziestoletniej — wielkiego starcia między protestantami a katolikami, które objęło niemal całą Europę. Pszczyna nie uniknęła zniszczeń i była wielokrotnie pustoszona przez różne wojska.
W tym czasie dokonano także przebudowy zamku. Już w XVI wieku nadano mu styl renesansowy, jednak jego dzisiejszy wizerunek przyniosły dopiero lata 1629-1636. Zamek wtedy, z obronnej twierdzy zmienił swoją funkcję na reprezentatywną.
Muzyka, teatr i polityka
Kolejne sto lat przyniosło Pszczynie okres spokoju i rozwoju. Pod koniec XVII wieku władzę objął Erdmann II Promnitz, który odbudował miasto po zniszczeniach wojny. To właśnie on zbudował Bramę Wybrańców, która jest najstarszą zachowaną do dziś w niezmienionej formie częścią zamku.
W tym czasie władcy Pszczyny utrzymywali bliskie stosunki z Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Powodem była saksońska dynastia Wettynów, która objęła polski tron. Erdmann II został ministrem Tajnego Gabinetu króla Augusta II Mocnego — organu zarządzającego polityką Saksonii.
Kultura w mieście kwitła. Nadwornym kapelmistrzem był Georg Philipp Telemann, jeden z najwybitniejszych kompozytorów baroku. Istniała biblioteka, organizowano spektakle teatralne i wystawne polowania.
Brama Wybrańców
Pszczyna w ogniu zmian
Wszystko zmieniło się w 1741 roku. Był to czas wojen śląskich, podczas których rosnące w siłę Prusy próbowały przejąć Śląsk, dotychczas znajdujący się pod wpływami austriackich Habsburgów. Sukces Prus okazał się zaskoczeniem nawet dla ich króla, który początkowo planował zająć jedynie Dolny Śląsk. Udana kampania zakończyła się jednak przyłączeniem również Górnego Śląska.
Mimo zmiany zwierzchnictwa, Prusacy pozostawili Pszczynę w rękach lokalnych książąt. Niezależnie od tego, Jan Erdmann von Promnitz zmarł bezpotomnie, pozostawiając Pszczynę spokrewnionej dynastii Anhalt-Cöthen. To właśnie z ich inicjatywy podniesiono rangę Pszczyny z Wolnego Państwa Stanowego do rangi księstwa. Była to zamożna dynastia, która aktywnie rozwijała region — zbudowali w okolicy dwa pałacyki oraz założyli uzdrowisko, na wzór innych arystokratycznych rodów Europy.
Rządzili Pszczyną aż do 1846 roku, kiedy ostatni książę przekazał ziemię pszczyńską swojemu siostrzeńcowi z dynastii von Hochberg, znanej z zamku Książ i Wałbrzycha. Hochbergowie należeli też do najbogatszych rodów Rzeszy Niemieckiej. Wkrótce zaczęli się tytułować również von Pless — jako panowie Pszczyny.
Stolica polskiego słowa
Warto podkreślić, że mimo wieloletniego pozostawania w sferze wpływów niemieckich, Pszczyna zachowała swój polski charakter. W 1828 roku ponad połowa mieszkańców miasta zadeklarowała się jako Polacy. Choć do 1865 roku liczba ta uległa znacznemu zmniejszeniu, język polski nadal dominował w całym księstwie. Nawet w 1910 roku aż 86% mieszkańców powiatu deklarowało, że posługuje się językiem polskim, podczas gdy niemieckim — jedynie 67%.
XIX wiek był okresem dalszego rozwoju miasta. Już w 1805 roku powstała pierwsza drukarnia. Wkrótce zaczęła rozwijać się prasa — w 1845 roku ukazało się pierwsze polskie czasopismo na Górnym Śląsku: Tygodnik Polski Poświęcony Włościanom. Dołączył do niego wkrótce Przyjaciel Ludu, także wydawany w języku polskim
Groby Hochbergów w parku pszczyńskim
Głos za Polską
W okresie I wojny światowej Pszczyna pełniła rolę cesarskiej kwatery głównej oraz siedziby sztabu niemieckich wojsk. Jak wiadomo, Niemcy wojnę przegrali, a na mapie Europy pojawiła się II Rzeczpospolita, co na nowo otworzyło kwestię przynależności Śląska.
Ówczesny książę Jan Henryk XV opowiadał się początkowo za utworzeniem niepodległej Republiki Śląskiej lub Republiki Górnośląskiej. Gdy jednak wybuchły powstania śląskie, zdecydował się wesprzeć stronę niemiecką, udostępniając jej swój pałac w którego podziemiach więziono powstańców. Walki objęły również powiat pszczyński, w dużej mierze zamieszkany przez Polaków. W zorganizowanym w 1921 roku plebiscycie większość mieszkańców opowiedziała się za przyłączeniem do Polski.
Wkrótce do miasta wkroczyli przedstawiciele II Rzeczypospolitej, a administracja przeszła pod kontrolę polską. Jan Henryk XV przyjął polskie obywatelstwo i — chcąc polepszyć relacje z nowym rządem — powoływał się nawet na swoje domniemane piastowskie korzenie. Mimo to aż do końca życia pozostawał w sporach podatkowych z władzami polskimi.
Co ciekawe, gdy wybuchła II wojna światowa, obaj jego synowie walczyli przeciwko nazistom.
Droga Pszczyny przez XX wiek
Gdy wojska niemieckie wkroczyły do Polski w 1939 roku, w rejonie miasta doszło do bitwy pszczyńskiej. W wyniku porażki polskich oddziałów, armia wycofała się z całego Górnego Śląska. Podczas niemieckiej okupacji w Pszczynie działały organizacje antyniemieckie, prowadzące konspiracyjną działalność.
Miasto w dużej mierze oszczędzono przed zniszczeniami wojennymi. Nawet gdy w 1945 roku do Pszczyny wkroczyły wojska radzieckie, nie doszło tu do walk — niemieckie oddziały opuściły teren już wcześniej.
Po wojnie znacjonalizowano dobra książąt pszczyńskich. Już w 1946 roku zamek w Pszczynie został otwarty dla zwiedzających, a w jego wnętrzach utworzono pierwsze ekspozycje muzealne. Wkrótce po wojnie w regionie działały również organizacje antyradzieckie, jednak bez wsparcia Zachodu ich działalność nie odegrała większej roli w lokalnej historii.
Dziś Pszczyna nazywana jest perłą Górnego Śląska. Zamek w Pszczynie należy do nielicznych w Europie, które zachowały większość oryginalnego wyposażenia. Jest jednym z najważniejszych punktów kulturalnych regionu i przyciąga turystów z całej Polski i spoza jej granic.
Oko na Świat © Artur Gołębiowski